Radio Educación del Mayab ti’ u jala’achil u lu’umil Yucataane’ ku ts’aik k’ajóoltbil junmúuch’ tsikbalo’ob ich maaya yéetel ich kastláan t’aan, tukulta’an yéetel beetchaja’an, u ti’al mejen paalalo’ob yéetel táankelemo’ob wey Yucataane’, u ti’al u páajtal u k’ajóoltiko’ob yéeetel u yu’ubiko’ob, le noj tsikbalo’ob ku jach beeta’alo’ob wey yóok’olkaabe’. Ti’ le discoa’ yaan k-u’uyik le tsikbaal ku k’aba’tik Pootro Sáalvaje, tsíibta’an tumeen Horacio Quiroga juntúul ajts’íib Uruguaayil. Ch’enxikinte’ex ma’alo’ob ti’al a na’atike’ex yéetel ti’al a ch’a’ik’ex u jach ki’il.

Leti’e’ juntúul táankelem tsíimin, chokoj u puksi’ik’al, ti’ u taal ti’ le sa’amil lu’um tak ti’ le noj kaaja’, u ti’al u kuxtal ti’ u cha’anil le chich áalkabo’.

U yila’al u yáalkab le ba’alche’a’ jach tu jaajil jump’éel jats’uts ba’al. Ku yáalkab cha’ak’ab u kilim ti’ iik’ yéetel le iik’ tak tu ni’o’, ku yáalkab, ku sats’ikubáa, ku sats’ikubáa ya’ab, u yu’ubpajal u bin u kúulul u maayo’ob lu’ume’ ma’ tu páajtal u p’i’isil. Ku yáalkab ti’ le sa’amil lu’um je bixakilo’, je tu’uxake’ yéetel je ba’ax oorae’, ku ts’o’okole’ mina’an u xuul. Mina’an pista’ob u ti’al u yáalkab ti’ le jáalk’abil yaniko’ mix ba’alo’ob pets’ik u ti’al ma’ u páajtal u jóok’sik tuláakal u muuk’; jeta’an chich u bin yéetel nojoch taakil u yáalkab.

Ku ts’aik tuláakal u yóol le k’iin ku téek jóok’ol u yáalkabe’, le ba’axo’oba’ leti’ u muuk’ le tsíimina’.

Leti’e’ ma’ je’ex u láak’ le tsíimino’ob chich u yáalkabo’obo’, leti’e’ ma’ ma’alob ti’al u jíilt kuuchi’. Ma’ paatal u jíiltik kuuchi’, mina’an u yóol, ku ts’o’okole’ mix taak u beetik ma’alobi’. Bey túun te’el sa’amil lu’um ma’ jach yaan u janal le tsíimino’ob ku jíiltiko’ob kuucho’, le ba’alche’ jach chich u yáalkaba’ bin te’el noj kaajo’ ti’al u kaxaantik u kuxtal tu yéetel le áalkabo’.

Káajike’, ma’ tu bo’ota’al tu yo’olal ba’ax ku ye’esik ikil u yáalkabo’, mixmáax je’el u bo’otik jump’íit su’uk tu yo’olal u yila’ale’, tumeen ya’ab máak ma’ u yojel buka’aj chichil u yáalkabi’. Ti’ le k’iino’ob jats’uts u taal u chíinil k’iino’, ba’ale’ jach u ti’al domiingo’ob tu’ux le máako’ob kajakbalo’ob naats’il ti’ le noj kaajo’, le táankelem tsíimina’ ku chéen síit’ áalkab tu táan tuláakal máak, ku téek jóok’ol u yáalkab, ku kuunk’abtikubáa, ku chan k’as áalkab, ku yúuts’bentik le iik’o’, ku ts’o’okole’ ku téek chich jóok’ol u yáalkab mina’an u yichil, bey mixmáak je’el u máansik je bix u máan le súutukilo’, tumeen je bix ts’o’ok k-a’aliko’, le ba’alche’a’ ku ts’aik tu ni’, tu maayo’ob yéetel ti’ le áalkab ku beetiko’, tuláakal u choko puksi’ik’al.

Le máako’obo’ ja’ak’ u yóolo’ob ka tu yilajo’ob le ba’axa’, tumeen ku náachtal ti’ tuláakal ba’ax suuk u yiliko’ob, ba’ale’ bino’ob bey ma’ u yiliko’ob u jats’utsil le áalkaba’.

-Mixba’al ti’-tu ya’alajtubáa ki’imakil u yóol le tsíimina’-Ka’alikil in bin in wil juntúul empresarioe’, nika’aj in kaxaant ba’al u ti’al in kuxtal.

Ba’ax túun yéetel kuxlaj tak ti’ le k’iino’ob te’el noj kaajo’, chéen leti’ je’el u páajtal u ya’alike’, míin yéetel u wi’ijil yéetel u láak’ ba’alo’ob ku pu’ululo’ob te’el joolo’ob tu’ux k’ala’an le ba’alche’obo’. Je’elo’ tu ch’a’aj u beele’ ka bin u yil juntúul máax ku beetik máank’inaal.

-Tene’ je’el u páajtal in wáalkab tu táan je máaxake’.-Tu ya’alaj le tsíimina’-wáa ka bo’ota’aken tu yo’olal. Ma’ in wojel ba’ax kéen in náajalti’, ba’ale’ ts’o’ok u yutstal tu t’aan jaytúul máako’ob bix in wáalkab

-Mii bey, mii bey- Núuka’ab ti’,-Mantats’ yaan máako’ob jats’uts u yiliko’ob le ba’axo’oba’. Ba’ale’ ma’ chéen ka a náayti’, je’el u páajtal k-chan ts’aik k-óol xane’.

Ka tu yéensaj u yich le tsíimin ti’al u paktik u k’ab le máako’ ka tu yilaj ba’ax ku ts’a’abal ti’: chéen junwóol su’uk, jump’íit tikin su’uk

-Ma’ tu páajtal k-ts’aik u láak’ ba’al…

Bey túuna’…Le táankelem ba’alche’a’ tu tukultaj ma’alo’ob le juncháach su’uk ku ts’a’abal ti’o’ bey bo’olil tu yo’olal le sen chichil u yáalkabo’, ti’ túun k’a’aj ti’ u méet’chi’ita’al tumeen le wíiniko’ob ikil u yáalkab je bix u k’áato’, yaan k’iine’ ku xot’ik le lu’um tu’ux ku yáalkab ikil u k’a’ak’atkubáa te’el tu kúuchilil le áalkabo’

-Mixba’al ti’-Tu ya’alaj ki’imakil u yóol-Jump’éel k’iine’ yaan u ki’imaktal u yóolo’ob tu yéetel. Tu yéetel le elel su’uka’ je’el u páajtal in kuxtal jayp’éel k‘iine’. Tu éejentaj ki’imakil u yóol, tumeen chéen ba’ax u k’áate’, ka áalkabnak.

Áalkabnajij, tumeen le domingoak je’el yéetel le u láak’ taalo’obo’, tu ts’aj u yóol tu yo’olal le buka’aj su’uk ts’a’ab ti’o’. Mix junsúutuk tu ya’alaj u kaláantikubáa. U tusik, wáa u bin toj chéen yo’olal u ki’imakkuunsik u yóol le máaxo’ob bija’ano’ob cha’ano’, máaxo’ob ma’ tu na’atiko’ob u yáalkab x-ma’ k’aaxilo’. Ku káajal u chaambel bin, je bix suukile’ yéetel u k’áak’il ni’ yéetel u luchul nej, ku beetik u juum le lu’um le kéen jóok’ok u yáalkab, tak ti’al u jóok’ol te’el k’áaxo’, bey jump’éel moson iik’il taakil u k’uchule’, sa’am yéetel u juum u maayo’ob. U náajale’, juncháach tikin su’uk ba’ax ku jaantik ki’imakil u yóol le kéen je’elek bey ts’o’ok u yichkíilo’

Yaan k’iin, ka’alikil táan u k’uxik yéetel u kojo’ob u chich chuun le che’obo’ táan u tuukul tu yo’olal u bolsail avena’ob yan te vidriera’obo’, ichil u sen ki’ibo’ok janalil ixi’im yéetel alfalfa ku jóok’ol te’el pesebre’obo’.

-Mixba’al ti’ –ku yaliktubáa ki’imakil u yóol.-Je’el u páajtal in wa’alik ki’imak in wóol yéetel le ki’iki’ su’uka’- Ku ts’o’okole’ ku ka’ káajal u yáalkab kex bey u lot’maj u nak’ yéetel wi’ijil je bix suukil u yáalkabe’.

Jujump’íitil, u aj xíimbalilo’ob le domingo’obo’ suukchaj u yiliko’ob u yáalkab bey tu juunalo’, ka káaj túun u ya’aliko’ob ichilo’obe’, le bix u chich yáalkab le ba’alche’, bey mina’an mixmáak a’alik tak tu’ux yéetel x-ma’ k’aalalilo’, jach táaj jats’uts.

-Ma’ tu yáalkab je tu’ux suuka’anile’-ku ya’ala’al-ba’ale’ jach chich u yáalkab-. Míi chich u jóok’ole’ tumeen mixba’al pets’ik paachil ti’ u kúuchil áalkab. Ku ts’aik u jaajil u yóoli’.

Jach tu jaajil le táankelem tsíimin, ma’ tu máan u taakil u janalo’, máax ma’ tu ts’a’abal ya’ab ti’ u ti’al u janal, chéen tu yo’olal u yáalkab, chéen tu yo’olal jump’íit su’uke’, ku ts’aik u jaajil u yóoli’, bey le áalkab leti’ kéen na’aksik ka’analo’. Le kéen ts’o’okok u yichkíile’, ku jaantik u yo’och, u jaant ya’ab yéetel jump’íit ti’ juntúul ba’alche’ ma’ k’ajóolt’ani’.

-Mixba’al ti’-.ku ya’alik ki’imakil u yóol-je’elili’ u k’uchul u k’iinil u ki’imaktal u yóolo’ob wáa u náaysik u yóolo’obe’.

Ka’alikile’, le k’iino’obo’ táan u máano’ob. U jeejeláasil u t’aan le máaxo’ob cha’antiko’ jo’op’ u xíit’il ti’ le noj kaajo’, tak ka k’uch u k’ub u yóolo’ob ti’ le tsíimin tu yo’olal bix u yáalkabo’. Ya’ab ti’ le máako’ob ku beetiko’ob u ketlaamil áalkab k’uch iliko’, ba’ale’ bey ts’o’ok u k’antal u tuukul le tsíimino’, bey ts’o’ok u yáalkab ti tuláakal u kuxtalil chéen tu yo’olal juncháach su’uke’, tu yilaj u ti’ich’il ba’atebil ti’ u kúukuchaal alfalfa, u chuupil bolsail ixi’im yéetel aavena, tuláakale’ jach ya’abtako’ob, lela’ chéen tu yo’olal u yila’al u yáalkab.

Te’el túun yáax anchaj ti’ jump’éel ok’om óolal ikil tu tukultilak buka’aj kun ki’imakchajak u yóol ka’ach tu táankelemil wáa ka ts’a’abak ti’ le buka’aj ba’al ku cho’ok’ol ti’ beoraa’.

-Le k’inaako’-Tu ya’alajtubáa–Chéen yéetel juncháach alfalfae’ je’el u líik’il in wóole’, le k’iin seten taak in wáalkab ka’achij, ts’o’ok u jach ki’imakkunnsik in wóol ka’a’che’, beorae’ ka’ana’anen

Jach beyo’ ka’ana’an. Kex wáa u chichil u yáalkab yéetel u téek jóok’ol u yáalkabe’ leyli’ beye’. Ba’ale’ ma’ leyli’ bey u taakili’. Le kikiláankil ikil taakil u yáalkab ka’ach chéen tu yo’olal jump’íit su’uke’, k’abéet ti’ beorae’ ya’ab u tonelaadail su’uk ti’al u yajal. Le tsíiimina’ tu sen tukultik le buka’aj ba’axo’ob ku ya’ala’al u ts’a’abal ti’o’, ku máansik tu tuukul, ku p’isik tu yéetel le k’iino’ob je’elo’. Ma túun le k’iin ku k’ubik u yóol u beetiko’ob le b’ax ku k’áatika’, ti túun ku yu’ubik u taaktal u yáalkabi’. Ku jóok’ol u yáalkab túun je bix chéen leti’ u yojel u beete’, ku ts’o’okole’ ku ki’ suut u ki’imakkuns u yóol tu yéetel le buka’aj su’uk tu náajaltajo’.

Ba’ale’ je bix u máan le k’iino’obo’ bey u bin u p’áatal ma’ tu chúukpajal yéetel ba’ax ku jaantik, kex ka u beet le máaxo’ob beetik le u ketlaamil áalkab ti’al u liik’sik u yóolo’, u ki’iki t’aniko’ob, u maniko’ob ti’ u taal u yáalkab ba’ax ku kíimil tu yáanal u taakil u náajaltiko’. Le tsíimina’ jo’op’ u chi’ichnaktal tu yo’olal u chichil u yáalkab wáa ka u k’ub tuláakal ti’ jujump’éel áalkab kéen u beeto’. Yáax túun ti’ u kuxtalil ma’ chich áalkabnaji’, chéen tu beetaje’ u yilik bix yanik le iik’ ti’al u yáalkab tu beel ti’ le táax lu’umo’obo’. Mixmáak ilej, tu yo’olal lelo’ ya’ab máak ki’imakchaj u yóol tu yéetel tumeen u k’ubmaj u yóolo’ob ti’ tu yo’olal bix u yáalkab cha’k’abilo’.

Cha’ak’abil…ma’, mina’an ti’. P’áat mina’an ti’ le k’iin ka tu kaláantaj ti’al ma’ u bin k’aasil ti’ le kéen áalkabnak. Mix suunaj áalkab chéen k’áaxi’, mix tu táan iik’, tu yóok’ol le tu’ux ts’o’ok u yáax máano’, tu’ux ku máan u ch’o’och’otkubao’. Ma’ ti’ u sajakilil u lúubul u muuk’e’ k’uch u súutukil u kanik áalkab yéetel

Ba’ale’ ka’túul máak táan u cha’antik ba’ax ku yúuchule’ tu ya’alajtuba’ob jayp’éel óotsil t’aan

-Tene’ tin wilaj u yáalkab tu táankelemil-tu ya’alaj yáax juntúulo’-Wáa ku páajtal u yok’ol máak tu yo’olal juntúul ba’alche’e’, tene’ jach je’el in wok’ol tu yo’olal le ba’ax tu beetaj le ba’alche’a’, le k’iino’ob mina’an mixba’al u jaanto’

-Ma’ jela’an wáa ts’o’ok u yáax beetiki’-Tu ya’alaj u ts’ok ka’túulo’.Wi’ij yéetel Táankelemile’ nojba’alo’ob, ku páajtal u ts’aik kuxtalil ti’ jump’éel mu’uk’a’an puksi’ik’al

Táankelem tsíimin, jilabáa tu taamil a wáalkab, kex ma’ u sen ts’a’abal tech ba’al a jaantej, tumeen wáa ka k’uchul mina’an a wóol a náajalt jump’éel ba’al yéetel ku yantal tech bix a k’exik tu yo’olal a janale’, yaan u kaláantikech le ta ts’ajil jump’éel túulis k’iin tu yo’olal jump’íit su’uko’.

Traducción de Miguel May May